Ελευθερία και ελευθερίες

Μία διάκριση που ίσως μας φέρνει πιο κοντά στην πολύπλευρη και πολυσυζητημένη έννοια της ελευθερίας είναι η διάκριση μεταξύ ενικής και πληθυντικής χρήσης της λέξης. Αλλιώς μιλάμε για την ελευθερία ως ιδέα, ως ιδανικό, όπως για παράδειγμα όταν μιλάμε για ηθική ή πολιτική ελευθερία και διαφορετικά προσεγγίζουμε σύνθετες έννοιες όπως η ελευθερία του ατόμου, η ελευθερία του τύπου, η ελευθερία της έκφρασης κ.ο.κ., έννοιες που αποτελούν σαφείς αξιώσεις ή δικαιώματα των ανθρώπων στις σύγχρονες δημοκρατικές κοινωνίες.

Ενική ελευθερία

Απέναντι στην καταπίεση και την υποταγή βρίσκεται η ελευθερία. Η ελευθερία ως διεκδίκηση, ως απάντηση σε κάθε άδικο καταναγκασμό που στερεί από τους λαούς ή από τους ανθρώπους τη δυνατότητα να ζουν ανάλογα με τις επιθυμίες και τις επιλογές τους.

  • Ποιος όμως εξασφαλίζει αυτή την ελευθερία ώστε οι άνθρωποι να αποφασίζουν και να επιλέγουν;
  • Ποιος όμως εξασφαλίζει αυτή την ελευθερία από την καταπίεση, τον εξαναγκασμό, την υποταγή;

Υπάρχουν δύο διαφορετικές ενικές χρήσεις της έννοιας της ελευθερίας. Τουλάχιστον στις λατινογενείς γλώσσες υπάρχουν δύο διακριτές λέξεις: freedom και liberty. Πολλές φορές λέγεται πως οι δύο αυτές έννοιες είναι απολύτως συνώνυμες. Μπορούμε όμως να διαπιστώσουμε μία πολύ ελαφριά διάκριση, που αν και είναι κάπως δύσκολο να αποτυπωθεί ξεκάθαρα με λέξεις, ίσως είναι ευκολότερο να την κατανοήσουμε διαισθητικά;

Ας πούμε ότι η μία ενική χρήση της λέξης απαντά ως αντίθετο της σκλαβιάς, του εξαναγκασμού ή της καταπίεσης, ως αδελφή έννοια της αυτονομίας και της ανεξαρτησίας, ως η ευρύτερη δυνατή χρήση της ιδέας «ανεξαρτησία από κάθε είδους βία ή επίδραση»[1], όπως λέει και το λεξικό.

Η δεύτερη ενική χρήση της έννοιας αναφέρεται περισσότερο στην ηθική, ατομική και κοινωνική/πολιτική ελευθερία σε ένα πιο πρακτικό επίπεδο. Πρόκειται για την ελευθερία που μπορούμε να έχουμε ή να εξασκούμε σε ατομικό επίπεδο, στην καθημερινή μας ζωή, για την ελευθερία να κινούμαστε ελεύθερα και να επιλέγουμε πώς θα ζούμε.

Οι δύο ενικές χρήσεις της λέξης αλληλοδιαπλέκονται και οι διαφορές που σημειώνουμε εδώ είναι πολύ λεπτές και γίνονται μόνο και μόνο για να μας βοηθήσουν να κατανοήσουμε καλύτερα και πιο σφαιρικά την έννοια που εξετάζουμε.

[1] Λεξικό Τριανταφυλλίδη, λήμμα «ελευθερία».

Διαβάστε το παρακάτω απόσπασμα, σκεφτείτε τι μπορεί να σημαίνει, συζητήστε το και σαν να πρόκειται για γρίφο αναζητήστε πληροφορίες ανατρέχοντας στην πηγή και όπου αλλού κρίνετε ότι μπορεί να βοηθήσει στη λύση του. 
Δέξου λοιπόν και καλωσόρισέ τον·
πάει λευτεριά ζητώντας, που ‘ναι τόσο
γλυκιά στον που για χάρη της πεθαίνει.
Δάντης, Η Θεία Κωμωδία, έμμετρη μετάφραση Ν. Καζαντζάκη, εκδ. Καζαντζάκη, Αθήνα 1998, Πουργκατόριο, Άσμα Α’, στ. 70-72.
 

Πληθυντική ελευθερία

Μοιάζει σαφέστερη και πιο συγκεκριμένη η πληθυντική χρήση της έννοιας της ελευθερίας, καθώς αναφέρεται στις ελευθερίες που αξιώνουν, που διεκδικούν οι άνθρωποι και οι λαοί για τη βελτίωση της ζωής τους στις σύγχρονες δημοκρατικές κοινωνίες. Οι ελευθερίες στον πληθυντικό παραπέμπουν στα δικαιώματα, αλλά μιλούν επίσης και για τις ανθρώπινες σχέσεις ή τις σχέσεις των ανθρώπων με τους θεσμούς.

Ενική και πληθυντική ελευθερία

Ένα παράδειγμα που επαναφέρει τη διάκριση ενική και πληθυντικής ελευθερίας στο σημείο που αλληλοδιαπλέκονται είναι η σχέση μεταξύ τυπικής και ουσιαστικής ελευθερίας. Τυπική ελευθερία είναι η ελευθερία που θεωρητικά διασφαλίζεται από τα σύγχρονα δημοκρατικά κράτη. Ουσιαστική ελευθερία είναι ο βαθμός στον οποίο μπορούμε πραγματικά να εξασκήσουμε ή να ωφεληθούμε από την ελευθερία που μας διασφαλίζουν τα σύγχρονα δημοκρατικά κράτη. Ένα εύκολο παράδειγμα εδώ θα ήταν το εξής:

θα ήθελα για έξι μήνες να κάνω διακοπές. Μπορώ όμως να επιβιώσω χωρίς να εργάζομαι;

Πώς συνδέεται αυτή η φωτογραφία με τη συζήτηση για ενική και πληθυντική ελευθερία;

apousia_photo

Ηθική ελευθερία

Σε κάθε κοινωνία υπάρχει ένα γενικά αποδεκτό σύστημα ηθικών αρχών και αξιών που μας βοηθάει στις καθημερινές μας πράξεις και σχέσεις. Αυτό το σύστημα αξιών μπορεί, μεταξύ άλλων, να εκφράζεται από τα θρησκευτικά μας πιστεύω ή να διασφαλίζεται από τον θεσμό της δικαιοσύνης. Η ηθική ελευθερία μάς επιτρέπει να υπερβαίνουμε αυτούς τους αυστηρούς κώδικες με σεβασμό, παρόλ’ αυτά, στις γενικότερες ηθικές αρχές και αξίες. Με την ελευθερία μας να διαλέγουμε και να αποφασίζουμε μπορούμε ενδεχομένως, λοιπόν, να υπερβαίνουμε ή να ασκούμε κριτική στις ηθικές συμβάσεις της εποχής.

«Όλο και περισσότεροι άνθρωποι ελευθερώνονται και η ίδια η συνειδητοποίηση της ελευθερίας είναι η αιτία της επέκτασής της».

Χ. Μαρκούζε, Ελευθερία, Ψυχανάλυση και Πολιτική, μτφρ. Γ. Γκλάρντον, εκδ. Ελεύθερος Τύπος, Αθήνα 2001, σ. 38.

«Πρόκειται για την απείθαρχη “φωνή της συνείδησης” που μπορεί να παρακινήσει κάποιον είτε να βοηθήσει εκείνον που υποφέρει είτε να αποφύγει να προκαλέσει πόνο. Η συνείδηση μπορεί να πει ότι η πράξη που ζήτησαν από κάποιον να εκτελέσει είναι άδικη – ακόμη κι αν είναι διαδικαστικά ορθή. Ή ακόμη, ότι μία τελείως διαφορετική πράξη είναι ορθή, ακόμη και αν από τη σκοπιά της δεσμευτικής διαδικασίας θεωρείται “μη κανονική”. Και αν η φωνή της συνείδησης είναι δυνατή, ενώ οι άλλες φωνές που θα μπορούσαν να τη σκεπάσουν είναι αδύναμες, τότε η μοίρα της συλλογικής δράσης βρίσκεται στο έλεος των ηθικών συναισθημάτων των ατόμων που συμμετέχουν σε αυτή».

Zygmunt Bauman, Και πάλι μόνοι: η ηθική μετά τη βεβαιότητα, μτφρ. Ρ. Μπενβενίστε και Κ. Χατζηκυριάκος, εκδ. Έρασμος, Αθήνα 1998, σ. 22.

Η ατομική ελευθερία...

…διασφαλίζεται από το δίκαιο και εξασφαλίζει το δικαίωμα κάθε ανθρώπου να είναι κτήμα του εαυτού του και κανενός άλλου, να αποφασίζει για τον εαυτό του και να επιλέγει πώς και τι πράττει.

πολιτική ελευθερία

Κάποιοι υποστηρίζουν πως δεν υπάρχει πολιτική ελευθερία χωρίς την ταυτόχρονη ύπαρξη της οικονομικής ελευθερίας δράσης ή, με άλλα λόγια, ότι τμήμα της πολιτικής ελευθερίας είναι και η οικονομική ελευθερία δράσης.

«Αν σκεπτόμαστε σωστά, πρέπει να υπάρχει μια στενή σχέση μεταξύ της δομής της εξουσίας, του κατεστημένου και των θεσμών. Η αναπτυξιακή πορεία μιας οικονομίας δεν είναι, και ούτε μπορεί να είναι, ουδέτερη απέναντι στη δομή της εξουσίας. Γιατί αναγκαστικά και αναπόδραστα επηρεάζει τις ακόλουθες διαστάσεις: το ποσοστό κατανάλωσης στο εθνικό εισόδημα· την ατομική κατανομή του πλούτου· τη λειτουργική κατανομή του εισοδήματος· την περιφερειακή κατανομή της οικονομικής δραστηριότητας· την έκταση, στην οποία οι εξωτερικοί πόροι θα χρησιμοποιηθούν και οι όροι με τους οποίους οι πόροι αυτοί θα γίνουν δεκτοί· τον ρόλο του Κράτους στη διαδικασία – και την ελευθερία των πολιτών».

Ανδρέας Γ. Παπανδρέου, Η ελευθερία του ανθρώπου, μτφρ. Ν. Ανδρικοπούλου, εκδ. Καρανάση, Αθήνα 1971, σ. 106.