Σε αυτή την ενότητα συναντάμε κάποιες κοινοτοπίες και κάποια στερεότυπα, η ενδελεχής εξέταση των οποίων ανοίγει σημαντικά θέματα για την έννοια της δικαιοσύνης. Με τον στοχασμό πάνω στις γνώμες και τις απόψεις που σχετίζονται με αυτά, αλλά και με παραθέματα και παραπομπές σε σχετικά κείμενα, μπορούμε να προσεγγίσουμε την έννοια της δικαιοσύνης από διαφορετικές οπτικές.
Μετά από τη μελέτη αυτών των ζητημάτων, μπορείτε να σκεφτείτε ή να ζητήσετε από τους μαθητές σας να σκεφτούν και να συζητήσουν αυτά ή άλλα παρόμοια στερεότυπα ή κοινοτοπίες που σχετίζονται με την έννοια της δικαιοσύνης. Μπορείτε να αναζητήσετε αντίστοιχα αποσπάσματα που αναφέρονται σε τέτοια ζητήματα, είτε πρόκειται για λογοτεχνικά, ποιητικά, επιστημονικά, δημοσιογραφικά κείμενα ή ό,τι άλλο μπορείτε να φανταστείτε. Χρησιμοποιήστε αυτή την ενότητα σαν έναν ξεναγό που σας παρουσιάζει κάποια από τα μείζονα ζητήματα περί δικαιοσύνης.
Ο θεός αγαπάει τον κλέφτη, αλλά αγαπάει και τον νοικοκύρη
Η δικαιοσύνη δεν κάνει διακρίσεις
Η δικαιοσύνη είναι τυφλή
Ας σκεφτούμε και ας συζητήσουμε το πρόβλημα του Γιάννη Αγιάννη, από τους Άθλιους του Βίκτωρα Ουγκώ.
«Ας προσπαθήσομε να το εξηγήσομε.
Η κοινωνία πρέπει να ρίχνει την προσοχή της σ’ αυτά τα ζητήματα, γιατί αυτή τα δημιουργεί.
Ο Αγιάννης ήταν, καθώς είπαμε, ένας αγράμματος άνθρωπος, αλλά όχι ηλίθιος. Το φυσικό φως ήταν μέσα του αναμμένο. Η δυστυχία, που έχει κι αυτή τη λάμψη της, μεγάλωσε το λίγο φως που βρισκόταν μέσα σ’ αυτό το πνεύμα. Κάτω από το ραβδί, την αλυσίδα, το κελί της φυλακής, την κούραση, μέσα στο φλογερό ήλιο του κάτεργου, πάνω στο σανίδι του κρεβατιού, έσκυψε μέσα στη συνείδησή του και σκέφτηκε.
Έγινε ο ίδιος δικαστήριο.
Άρχισε να κρίνει ο ίδιος τον εαυτό του.
Αναγνώρισε πως δεν ήταν ένας αθώος που τιμωρήθηκε άδικα. Ομολόγησε πως έκανε κάτι έκτροπο κι αξιόποινο. Σκέφτηκε πως δεν θα του αρνιόταν ίσως αυτός το ψωμί, αν το ζητούσε. Οπωσδήποτε, καλύτερα ήταν να περιμένει, είτε από ελεημοσύνη, είτε από την εργασία. Πως δεν πρέπει να πει κανείς: “και μπορώ να περιμένω όταν πεινάω;” γιατί μπορείς να περιμένεις. Πρώτα, είναι σπάνιο να πεθάνει κανείς κυριολεκτικά από την πείνα. Έπειτα, δυστυχώς ή ευτυχώς, ο άνθρωπος είναι πλασμένος έτσι, που μπορεί να υποφέρει πολύ και για πολύν καιρό, ηθικά και φυσικά, χωρίς να πεθάνει.
Έπρεπε, λοιπόν, να κάνει υπομονή. Αυτό θα ήταν καλύτερο και για τα δυστυχισμένα τα μικρά του ανίψια. Πώς στάθει τρέλλα από μέρους του, δυστυχισμένος κι αδύνατος άνθρωπος καθώς ήταν, ν’ αρπάξει με τη βία την κοινωνία ολόκληρη από το γιακά, και να φανταστεί πως μπορεί να βγει κανείς από τη φτώχεια με την κλεψιά. Πως είναι πάντα κακή πόρτα αυτή που σε βγάζει από τη φτώχεια, και σε μπάζει στην ατιμία. Τέλος πάντων, είχε άδικο, δεν έκανε καλά, έτσι σκεφτότανε.
Έπειτα, όμως, ρώτησε τον εαυτό του, αν αυτός ήταν ο μόνος που είχε άδικο στην ολέθρια ιστορία του. Αν πρώτα πρώτα, δεν ήταν πολύ άδικο πράμα, αυτός, εργάτης άνθρωπος, να μην έχει δουλειά, δουλευτής όπως ήταν, να μην έχει ψωμί. Κι αφού έκαμε ό,τι έκαμε, κι ομολόγησε το σφάλμα του, αν δεν έπεφτε, έπειτα, η τιμωρία φριχτή και πέρα από κάθε όριο.
Η κατάχρηση του νόμου, έτσι σκεφτότανε, στην τιμωρία του, δεν ήταν μεγαλύτερη από την κατάχρηση του φταίχτη στο φταίξιμό του; Στη ζυγαριά δε βάραινε πολύ περισσότερο η τιμωρία από το φταίξιμο; Η υπέρμετρη πληρωμή που του έβαλαν, δεν έσβυνε το αδίκημά του και δε γύριζε μάλιστα το δίκαιο με το μέρος του; Δεν έβαζε στη θέση τού δικού του εγκλήματος το έγκλημα του δικαστή και δεν έκανε τον ένοχο θύμα και το χρεώστη δανειστή, μετατοπίζοντας οριστικά το δίκαιο προς το μέρος εκείνου που το παραβίασε; Αυτή η ποινή, που γινόταν βαρύτερη ύστερα από κάθε απόπειρα να φύγει, δεν κατάντησε στο τέλος μια κατάχρηση του ισχυρότερου προς τον ασθενέστερο, ένα έγκλημα της κοινωνίας κατά του ατόμου, ένα έγκλημα καθημερινό, που βάσταξε δεκαεννιά ολόκληρα χρόνια;
Έκαμε ακόμα την ερώτηση: η κοινωνία έχει δικαίωμα να βιάζει τα μέλη της να υπομένουν πρώτα την άστοχη απρονοησία της, έπειτα την ανελέητη πρόνοιά της και να κλείνει για πάντα έναν φτωχό ανάμεσα σε μια έλλειψή της και μια υπερβολή της; Έλλειψη εργασίας από δω κι υπερβολή τιμωρίας από κει.
Δεν είναι φοβερό να φέρνεται έτσι η κοινωνία, ακριβώς σ’ εκείνα τα μέλη της, που στο μοίρασμα των αγαθών αυτού του κόσμου, η τύχη τους δίνει τη μικρότερη μερίδα κι είναι επομένως άξια μεγαλύτερης επιείκειας;
Αφού συλλογίστηκε όλα τούτα κι έδωσε τις απαντήσεις που έπρεπε, έκρινε κι αυτός την κοινωνία και την καταδίκασε.
Την καταδίκασε στο μίσος του.
Την έκανε υπεύθυνο για όσα υπόφερε. Και σκέφτηκε, πως μια μέρα δε θα δίσταζε να της ζητήσει το λόγο για όλα αυτά. Έκρινε πως δεν ήταν ισοζύγιο μεταξύ της ζημιάς που έκανε κι εκείνης που του έκαμαν. Συμπέρανε, τελικά, πως η τιμωρία του δεν ήταν αδικία, μα ανισότητα».
Βίκτωρ Ουγκώ, Οι άθλιοι, μτφρ. Μάρκος Αυγερής, Εκδοτικός Επιμορφωτικός Οργανισμός, Εκδόσεις Ηρακλής, Αθήνα 1958, σσ. 119-120.
Στη σειρά σκίτσων του σκιτσογράφου Γκουντούζ Αγκάγιεβ για τη δικαιοσύνη ανά τον κόσμο αφιέρωσε την παρακάτω εικόνα στη δικαιοσύνη της Μεγάλης Βρετανίας. Γιατί νομίζετε ότι στη θέση της δικαιοσύνης έχει ζωγραφίσει την εικόνα της βασίλισσας; Τι νομίζετε ότι κρύβετε πίσω από αυτόν τον συσχετισμό;
Τα σκίτσα του για το ίδιο θέμα αλλά για διαφορετικές χώρες μπορείτε να τα δείτε εδώ.
Οφθαλμό αντί οφθαλμού και οδόντα αντί οδόντος
Πήρε τον νόμο στα χέρια του για να βρει το δίκιο του
Βιβλικές ανησυχίες: Η ιστορία της εύρεσης των βιβλικών αντιφάσεων έχει την καταγωγή της βαθιά στον χρόνο, το ίδιο και οι διάφοροι τρόποι συμβιβασμού αυτών των αντιφάσεων. Εδώ εύκολα βλέπουμε πώς μπορεί να αντιπαρατεθεί στην πρόταση «μάτι για μάτι και δόντι για δόντι», μια άλλη βιβλική πρόταση, εξίσου γνωστή: «γύρνα το άλλο μάγουλο». Επίσης, θυμόμαστε το περιστατικό όπου o Ιησούς καταδικάζει τους φαρισαίους και τους γραμματείς, που έχουν καταστήσει τον ιερό ναό σε χώρο εμπορίου και κέρδους. Πώς θα απαντάγατε εσείς στην αντιπαράθεση αυτών των διαφορετικών παραστάσεων; Εμπερικλείουν, κατά τη γνώμη σας, διαφορετική αίσθηση του δίκαιου και της δικαιοσύνης; Τι μορφές δικαίου μπορούν να αναβλύσουν από αυτές τις προτάσεις;
Ο πίνακας του καλλιτέχνη Στέλιου Φαϊτάκη από συνέντευξή του στο περιοδικό lifo.
Αλλαγή της έννομης τάξης, ηρωισμός ή έγκλημα; Η απόφαση κάποιου να παραβλέψει τον Νόμο, η απόφασή του «να πάρει τον νόμο στα χέρια του», μπορεί να ιδωθεί από διαφορετικές οπτικές γωνίες. Μπορείτε να σκεφτείτε εκ διαμέτρου αντίθετες πράξεις που υπάγονται σε αυτή την κατηγορία;
Ας δούμε δύο τέτοιες περιπτώσεις μέσα από τα πάμπολλα παραδείγματα που προσφέρει ο κινηματογράφος:
- Στην ταινία Αληθινό θράσος των αδελφών Κοέν, μία έφηβη κοπέλα ξεκινά ένα προσωπικό ταξίδι σε αναζήτηση του δολοφόνου του πατέρα της με σκοπό την εκδίκηση.
- Στην ταινία Ο ταξιτζής του Μάρτιν Σκορσέζε, ο περίφημος ταξιτζής ο οποίος θεωρεί ότι μπορεί να αλλάξει τα πράγματα στην κοινωνία του και να πολεμήσει την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο.
Μπορείτε να αναζητήσετε τρόπους για το πώς να χρησιμοποιήσετε εκπαιδευτικά κινηματογραφικές ταινίες εδώ.
Το δικαίωμα στην αντίσταση: Τα σύγχρονα έθνη κράτη γεννήθηκαν μέσα από τις μεγάλες επαναστάσεις (Γαλλική και Αμερικανική Επανάσταση) ή από εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες. Δεν θα γινόταν διαφορετικά, λοιπόν, παρά να σέβονται και να προστατεύουν το δικαίωμα των λαών στην αντίσταση, την ύστατη δικλίδα ασφαλείας σε περίπτωση που το δημοκρατικ
ό σύστημα κινδυνεύει.
Στην Ελλάδα έχουμε το πρόσφατο παράδειγμα της αντίστασης κατά της δικτατορίας, της χούντας των Συνταγματαρχών (1964-1974).
Το δικαίωμα στην αντίσταση μπορεί να αναφέρεται σε ξεχωριστές κοινωνικές ομάδες, που διεκδικούν τα δικαιώματά τους. Έτσι, άλλωστε ξεκίνησαν κάποτε μεγάλα κοινωνικά κινήματα.