Σε αυτή την ενότητα συναντάμε κάποιες κοινοτοπίες και κάποια θετικά στερεότυπα, η ενδελεχής εξέταση των οποίων ανοίγει σημαντικά θέματα για την έννοια της δημοκρατίας. Με τον στοχασμό πάνω στις γνώμες και τις απόψεις που σχετίζονται με αυτά, αλλά και με παραθέματα και παραπομπές σε σχετικά κείμενα, μπορούμε να προσεγγίσουμε την έννοια της δημοκρατίας από διαφορετικές οπτικές.Μετά από τη μελέτη αυτών των ζητημάτων, μπορείτε να σκεφτείτε ή να ζητήσετε από τους μαθητές σας να σκεφτούν και να συζητήσουν αυτά ή άλλα παρόμοια θετικά στερεότυπα ή και κοινοτοπίες που σχετίζονται με την έννοια της δημοκρατίας. Μπορείτε να αναζητήσετε αντίστοιχα αποσπάσματα που αναφέρονται σε τέτοια ζητήματα, είτε πρόκειται για λογοτεχνικά, ποιητικά, επιστημονικά, δημοσιογραφικά κείμενα, ή ό,τι άλλο μπορείτε να φανταστείτε. Χρησιμοποιήστε αυτή την ενότητα σαν έναν ξεναγό που σας παρουσιάζει κάποια από τα μείζονα ζητήματα περί δημοκρατίας.
Η αποχή από τα κοινά είναι ο εχθρός της δημοκρατίας
Είναι στο χέρι των πολιτών να χτίσουν την κοινωνία που θέλουν
«Η υπερβολική συμμετοχή σημαίνει ότι ο πολίτης ζει για να εξυπηρετεί τη δημοκρατία, αντί η δημοκρατία να εξυπηρετεί τον πολίτη».
G. Sartori, Η δημοκρατία σε 30 μαθήματα, μτφρ. Σ. Τριανταφύλλου, εκδ. Μελάνι, Αθήνα 2015, σ. 30.
«“Συμμετοχή” σημαίνει να συμμετέχουν ενεργά και εθελοντικά τα ίδια τα άτομα. Ο χαρακτηρισμός “εθελοντικά” είναι σημαντικός, διότι αν οι άνθρωποι αναγκάζονται να συμμετάσχουν, πρόκειται για κινητοποίηση άνωθεν, όχι για λαϊκή συμμετοχή. Επιμένω: Η συμμετοχή μπαίνει σε κίνηση από μόνη της, δεν μπορεί να τεθεί σε κίνηση από άλλους και άνωθεν».
G. Sartori, Η δημοκρατία σε 30 μαθήματα, μτφρ. Σ. Τριανταφύλλου, εκδ. Μελάνι, Αθήνα 2015, σ. 28.
Η δημοκρατία δεν συμβιβάζεται
Η δημοκρατία δεν έχει αδιέξοδα
Η δημοκρατία δεν εξαγοράζεται
«Έχουμε λοιπόν από τη μία πλευρά λαούς που δεν λαχταρούν τη δημοκρατική ελευθερία και από την άλλη δημοκρατίες τις οποίες δεν θέλουμε – “ελεύθερους” λαούς που ανεβάζουν στην εξουσία θεοκρατίες, αυτοκρατορίες, συστήματα εθνοκάθαρσης γεμάτα μίσος, κλειστές κοινότητες, κοινωνίες διαστρωμένες ανάλογα με την εθνότητα και το καθεστώς του μετανάστη, μετεθνικούς αστερισμούς ενός επιθετικού νεοφιλελευθερισμού, ή τεχνοκρατίες που υπόσχονται να θεραπεύσουν από τα κακά την κοινωνία παρακάμπτοντας τις δημοκρατικές διαδικασίες και τους δημοκρατικούς θεσμούς. […] το πρόβλημα είναι ότι οι λαοί προτάσσουν τη βραχυπρόθεσμη ικανοποίησή τους μάλλον παρά τη διατήρηση του πλανήτη, μια ψευδαισθητική ασφάλεια μάλλον παρά την ειρηνική, και δεν έχουν καμία όρεξη να θυσιάσουν τις απολαύσεις τους ή τα μίση τους για το συλλογικό αγαθό».
Wendy Brown, «Τώρα είμαστε όλοι δημοκράτες», μτφρ. Φ. Σιατίτσας, στο Συλλογικό, Πού πηγαίνει η δημοκρατία, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2009, σ. 102-103.
Υπάρχει δημοκρατικό έλλειμμα
«Κατά βάθος υπάρχει μια πολιτική ενδογαμία: ένας δημοκράτης δεν αγαπά παρά έναν δημοκράτη. Για τους άλλους, τους προερχόμενους από πεινασμένες ή ανθρωποκτόνες ζώνες, μιλούν καταρχάς για χαρτιά, σύνορα, στρατόπεδα κράτησης, αστυνομική επιτήρηση, άρνηση του δικαιώματος επανένωσης της οικογένειας στον ίδιο τόπο… Πρέπει να “ενσωματωθούν”. Πού; Αναμφίβολα στη δημοκρατία. Προκειμένου να γίνεις αποδεκτός και, ίσως, μια μέρα, έπειτα από πολύ καιρό, εργαζόμενος σκληρά, πριν διανοηθείς ότι μπορείς να έρθεις στον αληθινό κόσμο. […] Δημοκρατία, ναι, αλλά προορισμένη για τους δημοκράτες, έτσι δεν είναι; Παγκοσμιοποίηση του κόσμου, ασφαλώς, υπό την προϋπόθεση ότι αυτοί που βρίσκονται εκτός του κόσμου θα αποδείξουν ότι αξίζουν επιτέλους να είναι εντός του».
Alain Badiou, «Το δημοκρατικό έμβλημα», μτφρ. Φ. Σιατίτσας, στο Συλλογικό, Πού πηγαίνει η δημοκρατία, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2009, σ. 21.
Στη δημοκρατία, η εξουσία δεν μπορεί να δρα αυθαίρετα
«Επιτρέψτε μου να αναφερθώ συνοπτικά στο ποιοι ήταν αυτοί οι θεσμοί που αποκαταστάθηκαν, τους οποίους έχουμε την τάση να ξεχνούμε ή να απαξιώνουμε, και στο πώς επέδρασαν στην περαιτέρω πορεία της χώρας.
Είναι πρώτα οι ατομικές ελευθερίες και τα ατομικά δικαιώματα, αυτά που πλέον θεωρούνται συνυφασμένα με τη βιολογική ύπαρξη του ανθρώπου και με την έννοια του σύγχρονου πολίτη: να μην διώκεται κανένας, δικός μας ή ξένος, φίλος ή εχθρός, για τα φρονήματά του ή τις πεποιθήσεις του, ακόμα και όταν είναι αντίθετες στον δημοκρατικό κανόνα, από τον οποίο πηγάζει η ελευθερία τους. Να διώκεται μόνο για συγκεκριμένες πράξεις, που αντιβαίνουν στο Σύνταγμα και τους νόμους. Να έχουν οι πολίτες το δικαίωμα να διαδίδουν τα φρονήματά τους με όλα τα μέσα του λόγου και της πολιτικής, ατομικά ή συλλογικά, μόνοι τους ή σχηματίζοντας ενώσεις και οργανώσεις. O πολίτης να έχει το δικαίωμα να προσφεύγει ή να άγεται στον φυσικό του δικαστή και εκεί να διεκδικεί το δίκιο του. Τέλος, να έχει το ισότιμο δικαίωμα να επιδιώκει την προκοπή του, την ικανοποίηση των φιλοδοξιών του, την ευημερία του, ακόμη και τον πλουτισμό με νόμιμες και αναγνωρισμένες από το κοινωνικό σύνολο δραστηριότητες».Αντώνης Καρκαγιάννης, «Οι δημοκρατικοί θεσμοί και η πολιτικής τους (κομματική) διαχείριση», Καθημερινή 01/08/2004.http://goo.gl/wPwDVz
Στη δημοκρατία πρέπει να ακούγονται όλες οι απόψεις
Απαράδεκτο για μια δημοκρατική χώρα να μη σέβεται τον διάλογο
«Δεν έχω γνωρίσει ποτέ κανέναν άνθρωπο που να μην έχει κυβερνήσει κάποιο κράτος. Δεν μιλώ βεβαίως για τους κ.κ. υπουργούς, που αυτοί πράγματι κυβερνούν, ο ένας δυο-τρία χρόνια, ο άλλος έξι μήνες κι ο άλλος έξι εβδομάδες· αναφέρομαι σε όλους του άλλους που, στο τραπέζι, μεταξύ τύρου και αχλαδιού, ή στο γραφείο τους, αναπτύσσουν το δικό τους σύστημα διακυβέρνησης, αναμορφώνοντας τον στρατό, την εκκλησία, τη δικαστική εξουσία και τα οικονομικά του κράτους».
Βολταίρος, λήμμα «Κράτη, κυβερνήσεις, ποιο είναι το καλύτερο;», στο Φιλοσοφικό λεξικό, μτφρ. Φ. Ταμβίσκου, Ξ. Τσελέντη, εκδ. Πιρόγα, Αιγάλεω χ.χ., σ. 309.
Η τυραννία της πλειοψηφίας
«Οι περισσότεροι, όντας ικανοποιημένοι με τα ισχύοντα έθιμα των ανθρώπων (γιατί είναι αυτοί ακριβώς που τα διαμορφώνουν), δεν μπορούν ν’ αντιληφθούν, γιατί αυτά τα έθιμα δεν είναι αρεστά σε όλους· και το χειρότερο, το αυθόρμητο δε συγκαταλέγεται στα ιδεώδη των ηθικών και κοινωνικών μεταρρυθμιστών: οι περισσότεροι το αντιμετωπίζουν μάλλον εχθρικά, σαν ένα οχληρό και πιθανόν δυσυπέρβλητο εμπόδιο για τη γενική αποδοχή αυτού που, κατά την κρίση τους, θεωρούν ορθότερο για την ανθρωπότητα».
Τζων Στιούαρτ Μιλ, Περί Ελευθερίας, μτφρ. Νίκος Μπαλής, εκδ. Επίκουρος, Αθήνα 1983, σ. 102
«Ο φόβος των μαζών […] είναι ο φόβος που νιώθουν οι μάζες. Αλλά είναι επίσης ο φόβος που εμπνέουν οι μάζες σε όποιον βρίσκεται σε θέση να κυβερνά ή να δρα πολιτικά, και συνεπώς στο ίδιο το κράτος. […] Οι μάζες είναι τόσο περισσότερο επίφοβες και ανεξέλεγκτες όσο περισσότερο τρομοκρατούνται από τις φυσικές δυνάμεις ή από τη βία που υφίστανται, η οποία είναι με τη σειρά της, τόσο περισσότερο υπέρμετρη όσο περισσότερο μια τυραννική εξουσία νιώθει, εμπράκτως, ενδόμυχα αφοπλισμένη μπροστά τους».
Étienne Balibar, Ο φόβος των μαζών, μτφρ. Τάσος Μπέτζελος, εκδ. Πλέθρον, Αθήνα 2010, σ. 28
«Σ’ αυτό τον τύπο καθεστώτος αποφασίζει η πλειοψηφία για την πορεία που πρέπει να ακολουθηθεί στα κοινά· όμως η πλειοψηφία δεν είναι αναγκαστικά φωτισμένη: ο καθένας έχει τις έγνοιες του, ούτε γνωρίζει σε βάθος τις κοινές υποθέσεις, οι οποίες είναι εξάλλου αρκετά περίπλοκες. Ακούει λοιπόν ευχαρίστως τις συμβουλές των πιο αρμοδίων. Δεν θεωρεί αναγκαστικά αρμόδιους όσους κατέχουν μια ανώτερη γνώση, αλλά όσους ξέρουν να του μιλάνε με τρόπο θελκτικό, τους καλούς ρήτορες, τους σοφιστές. Η δημοκρατία απειλείται μονίμως από τη δημαγωγία, ο καλός ομιλητής μπορεί να κερδίσει την αποδοχή (και την ψήφο) της πλειοψηφίας, εις βάρος ενός συμβούλου πιο λογικού αλλά λιγότερο εύγλωττου».
Tzvetan Todorov, Οι εσωτερικοί εχθροί της δημοκρατίας, μτφρ. Σώτη Τριανταφύλλου & Μαριάννα Κουτάλου, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2012, σσ. 184-185.
«Ακόμη όμως και σε κράτη με πολίτευμα μη κοινοβουλευτικό, όπου όμως υφίσταται το καθολικό δικαίωμα ψήφου, τα κόμματα της αριστοκρατίας δεν θα κατόρθωναν μάλλον να επιβιώσουν χωρίς την ελεημοσύνη των μαζών, των οποίων τα δίκαια και τις πολιτικές ικανότητες αρνούνται θεωρητικά. […] Ούτε η θεωρία του φιλελευθερισμού δεν στηρίζει από μιας αρχής τις βλέψεις της στις μάζες εν γένει. Στρέφεται προς πολύ συγκεκριμένες μερίδες των μαζών, οι οποίες έχουν μεν επικρατήσει ήδη σε άλλα πεδία, όμως ακόμη δεν κατέχουν πολιτική εξουσία: κοινωνικά στρώματα με περιουσία και παιδεία. Οι μάζες εν γένει της φαίνονται απλώς αναγκαίο κακό, χρήσιμο μόνο για να επιτευχθούν στόχοι ξένοι προς αυτές».
Ρόμπερτ Μίχελς, Κοινωνιολογία των πολιτικών κομμάτων στη σύγχρονη δημοκρατία, μτφρ. Γιώργος Ανδρουλιδάκης, εκδ. Γνώση, Αθήνα 1997, σσ. 38-39, 41-42.